Պատերազմը (Ստեփան Զորյան)

I

Փոքր, աննշան գյուղ է Կաղնուտը, այնպես որ երբ պետական որևէ պաշտոնյա գնում է շրջանը պտտելու` նա բնավ Կաղնուտ չի մտնում։ Բայց լավ պարտեզներ ունի Կաղնուտը և ավելի շատ բարդիներ, անթիվ շեկ բարդիներ, որոնց ուղղաձիգ շարքերին նայողը զարմանում է իսկապես, թե ինչու այդ շենի անունը Կաղնուտ է դրված, երբ մի կաղնի անգամ չկա այնտեղ։ Աննշան ու փոքր է նաև Կաղնուտի տեղը. արձակ դաշտերից հեռացած` նա, խռոված թե քամիներից պաշտպանվելու համար ասես, թաքնվել է մի նեղ ձորակում և երբ մի վերստ հեռավորությունից նայում ես նրան,— տեսնում ես միայն բարդիների անհամար կատարներ, որ առաջին պահ թվում են թփեր՝ ամառ ժամանակ, իսկ ձմեռը հիշեցնում են չորացած ճալախոտի փնջեր… Այսպես՝ մի նեղ ձորակի մեջ, սարի արևադեմ լանջին կպած՝ Կաղնուտը նայում է երկնքին, մեկ էլ կողքից անցնող երկաթուղուն, որտեղից գիշեր-ցերեկ շրխկոցով ու սուլոցով անցնում են գնացքներն իրար ետևից։ Անցնում են հևիհև, շտապ՝ շուտով կայարան հասնելու, որ ութ վերստի վրա է Կաղնուտից։

Կաղնուտը՜… այդտեղ ամեն ինչ նույնն է, ինչ-որ մեր բոլոր գյուղերում— մի փոքրիկ, տխուր եկեղեցի` քարերը մամուռով ծածկված, փայտե չորս ոտի վրա կանգնած բարձր մի զանգատուն՝ զանգերի թելերը սյուներից մեկին կապած, մի փոքրիկ տերտեր, որ կարդալու ժամանակ ակնոցը թելով կապում է ականջներին, մի խանութպան, որի կապույտ ներկած դռներով խանութում նավթի հետ միասին ծախվում է «փունջուղով» կանֆետ, և մի տանուտեր, որ կառավարում էր մոտակա երկու, Կաղնուտից ավելի փոքր ու աննշան, գյուղն էլ, և, քահանայի որդի լինելով, սիրում էր խոսել գրաբար— «Զի քոյե, համենայն դեպս»… Եվ ինչպես բոլոր գյուղերում, Կաղնուտում էլ ապրում էին մարդիկ այնպես, ինչպես հարյուր, հազար տարի առաջ՝ ժամ էին գնում, մատաղ անում սրբերին, ցանում էին, հնձում. գարուն, ամառ, աշուն աշխատանք, աշխատանք, անձրև, կարկուտ ու երաշտ. ձմեռը զրույց օդաներում, հարսանիք ու բուք… Ապրում էին ամեն մեկն իր հոգսով, հանգիստ հավատալով, որ իր «ճակատին էդ է գրած»… Գյուղն ընդհանուր անհանգստություն էր ընկնում միայն աշնանը, երբ տղերանցը տանում էին «սալդաթ»։ Տանում էին հեռու-հեռու տեղեր՝ Վարշաղ, Ադես, Կովիլ… «Ընկածներին» կաղնուտցիները հյուրասիրում էին հերթով, տալիս էին նրանց գուլպա, շապիկ, թաթման ու գրեթե գեղովի ճանապարհ գցում մինչև կայարան։ Եվ երբ «պոեզը» տանում էր տղերանց` նրանք երկար նայում էին պոեզի ետևից, նրա ծխի ամպակուտակ քուլաներին, նրա հեռացող, սարերի մեջ կորչող ճամփին և հառաչում խմբով. «Անտե՜ր մնաս, անտե՜ր»… Ու բոլորին թվում էր, թե եթե չգար այդ պոեզը, իրենց որդիներին չէին տանի այդքան հեռու-հեռու տեղեր՝ Կովիլ, Վարշաղ, Ադես, էլ ի՜նչ իմանաս ուր, ո՛ր ծայրն աշխարհի… Բայց գյուղի հանգստությունը վրդովվեց ավելի այն ժամանակ, երբ տանուտեր Արսենը հայտնեց, թե «կռիվ է բացվել» և թուղթ է եկել «զապաս տղերանց» հավաքելու։

Կաղնուտցիներն այդ օրը լավ են հիշում։

Տղամարդիկ հունձ էին գնացել. կանայք լսելով այդ՝ իրար անցան։ Վազում էին նրանք տնետուն և, ծնկներին խփելով, հաղորդում իրար, «իմացա՞ք, աղչի, կռիվ է, ասում են. տղերանցը տանելու են»… «Վո՛ւյ, քոռանամ ես, վո՛ւյ խավարեք դուք։ Ո՞վ ասավ, աղչի»… «Կանցիլարը թուղթ է եկել»… «Վա՜յ, խ֊ավարեք դուք»… Ու լուրն իսկույն տարածվեց ամեն կողմ. շուտով հասավ և հանդը, ուր տղերքը խոտ էին հնձում… Ու երեկոյան տղերքը հնձից եկան թե չէ, տանուտերը բոլորին կանչեց կանցիլար… դրանց մեջ էր, ամենից առաջ, Մաճկալանց Դավիթը, հետո Ծիրանանց Արշոն, ժամհարի տղա Զաքարը, Անդարդ Սեթոն, էլ որ մեկի անունը տաս. բոլորն էլ ջահել տղաներ, բայց դրանց մեջ Դավիթն էր մենակ, որ վեց ամիս չկա եկել էր «ծառայութենից» և երեք ամիս էր ինչ պսակվել էր… Մի խոսքով, տանուտերը սրանց բոլորին կանչեց և հայտնեց, որ «թուղթ է եկել զապասը հավաքելու». թող պատրաստ կենան վաղը քաղաք գնալու, այսինքն այն գյուղաքաղաքը, ուր պրիստավն էր նստում, իսկ այդտեղից, ինչպես կարգն է, պիտի գնային գավառային քաղաք… Կանցիլարը լուսավորված էր մի հատիկ լամպով, այն էլ գրագիրը դրել էր աոաջին, ապակուն հագցրել էր մի սպիտակ թուղթ և սենյակի մեծ մասը թողել մթան մեջ։ Տղերքը կիսախավարում, փայտե երկար նստարանների վրա տեղավորված, լուռ լսեցին տանուտերին, լսեցին և, երբ նա վերջացրեց, սկսեցին միանգամից ղռվռալ։

— Կռի՜վ, էս նեղ մաջալին էդ էր պա՛կաս,— խոսեց առաջինը Ծիրանանց Արշոն։

— Բա մեր արտերը, արտերը ո՞նց պիտի անենք,— բղավեց ժամհարի տղա Զաքարն իր հաստ, բամբ ձայնով։

Ու ամեն կողմից սկսեցին՝ «արտեր, արտեր»… Բոլորը խոսում էին արտերի մասին, որովհետև արտերը հասնելու վրա էին։ Իսկ անդարդ Սեթոն, ինչպես ամեն բանում, այստեղ էլ անդարդ ձևացավ.

— Է՛, տնաշենի տղերք— արտե՜ր, արտե՜ր… էնտեղ կհնձենք էլի՜, մարդ թե արտ մի՞ն չի…

Ուրիշ ժամանակ, գուցե, տղերքը ծիծաղեին այս խոսքերից, բայց այսօր ոչ ոք ուշադրություն չդարձրեց. մի երկուսը նույնիսկ տհաճությամբ նայեցին նրան. «Սարսաղ, սավսալակ…»։

— Իսկ ի՞նչ կռիվ է, խալփա,— հարցրեց Ծիրանանց Արշոն տանուտերին։

— Որտե՞ղ, ո՞ւմ հետ,— հարցրին մյուսներն իրար ետևից:

— Էդ արդեն զիքոյե. կերթաք ինքներդ կտեսնեք։ Ես ի՛նչ գիտեմ որտե՛ղ է,— ուսերը վեր քաշեց տանուտերը և, գործն արդեն վերջացած համարելով, թեքվեց ծեր, ճաղատ գլխով գրագրի՝ Արշակ աղի կողմը և սկսեց ինչ-որ բաներ հարցնել։ Լամպը լուսավորեց նրա երկար սուր բեղերը և չերքեզի չուխի արծաթե վազմաները, որոնք մինչ այդ լավ չէին երևում։ Գրագիրն ակնոցի վերևից, հոնքերի տակով նրան նայելով, շարունակ գլխով էր անում. «Հա՛, հա՛, պատրաստ է»… Իսկ տղերքը բանը դեռ վերջացած չէին համարում, և իրենց համար գոնե՛ ուզում էին պարզել, ի՛նչ կռիվ է, ի՛նչ կարող է լինել. ի՛նչ պիտի անեն տնեցիներն իրենց գնալուց հետո… Ու ոտի վրա խոսում էին, աղմկում, և այդ աղմուկի մեջ ամենից բարձր լսվում էր էլի ժամհարի տղա Զաքարի ձայնը, որ կրկնում էր շուտ-շուտ. «Էս նեղ մաջալին էդ էր պակաս…»։

Այս բոլոր ժամանակ Մաճկալանց Դավիթը լուռ էր։ Նրան թվամ էր, թե ամենը, ինչ կատարվում է շուրջը— երազ է, հանկարծահաս, ծանր մի երազ։ Կռի՜վ. ի՞նչ կռիվ, որտեղ, ինչի՞ համար։ Հինգ տարի «ծառայութենից» հետո մի քանի օր չկա եկել է— նորից հրացան, նորից կազարմա, այն էլ, ով գիտի, որտե՞ղ… Ու կռիվ բառը կարծես հարվածում էր նրա գանգը— կռիվ, կռիվ… Տղերքը խոսում էին, աղմկում, բայց նա այդ աղմուկների մեջ տեսնում էր միայն հրացան, կազարմա, ցեխոտ ճանապարհներ, ուր քարշ է գալիս իրենց հետևակ գունդը՝ հոգնած, դադրած, փթաչափ բեռան տակ… Ծեր ծնողները հազիվ ուրախացել էին, հազիվ մի կարգին ցանքս էր արել— հիմի այդ բոլորը, դրանց հետ էլ ջահել կնոջդ թող ու գնա՜… Դավիթն իր մտածումներից սթափվեց միայն այն ժամանակ, երբ աղմուկը լռեց. տղերքը դուրս էին գնացել։ Նա էլ վեր կացավ և գլխարկը, իր զինվորական հին, կանաչ կանթով գլխարկը, որ վեց ամիս առաջ բերել էր հետը, դրեց գլխին ու դուրս գնաց։

Դուրսը՝ գեղամիջին տղերքը դեռ խոսում էին տան մասին, արտերի մասին, հնձած խոտերի մասին։

«Բա մեր սարի խո՞տը», մտածեց Դավիթը, ով պիտի բերի, եթե ինքը գնա։ Հայրը՞, նա չի կարող… Մտածեց Դավիթը, մտածեց և մտքում վճռեց.– «Գնամ մի խալփին խնդրեմ, կարելի է մի երկու օրով թողնի»։ Ու ետ դարձավ կանցիլար։ Տանուտերն ու գրագիրը մենակ էին։ Դավիթն զգուշությամբ, որ չխանգարի, անձայն քայլերով առաջ գնաց, գլխարկը վերցրեց և կանգնեց տանուտերի առաջ: Խալփենինչ-որ թուղթ էր ստորագրում՝ տառերը հատ-հատ գրելով, և ամեն մի գիծը քաշելիս՝ նրա սրածայր բեղերը շարժվում էին շրթունքների հետ։ Երբ, վերջապես, վերջին տառի պոչը քաշեց ցած, գլուխը բարձրացրեց։

— Հը՛, ի՞նչ կա, Դավիթ աղա…

— Դուք ողջ ըլեք, խալփա. մի բան եմ ուզում խնդրեմ,— խոսեց Դավիթը ճիգով ժպտալով և միաժամանակ նայելով գրագրին, որ, գլուխն առանց բարձրացնելու, գրում էր շարունակ ճկույթը մյուս մատներից բաժանած։— Ուզում էի խնդրեմ, խալփա, որ մի օրով թողաս ինձ…

— Զիքոյե,— ընդհատեց նրան տանուտերը։— Էդպես բան չկա, առավոտը պատրաստ կըլես. գեղի տղերքը ծեգին էստեղ կըլեն։

— Խնդրում եմ, խալփա։ Սարի գլխին խոտ ունեմ ախր…

— Ես էլ ունեմ։

— Դե, քու բանն ուրիշ, խալփա. դու երկու օրից ետը էլի կգաս, կբերես կամ բերել կտաս…

— Քունն էլ թող հերդ բերի. հերդ ի՞նչ է։

Դավիթը խնդաց տխուր։

— Էհ, խալփա. նա սկի կարում չի կառափած կալումը ման գա, ուր մնաց սարից խոտ բերի։

— Թող ախպերդ բերի։

— Նա էլ, դե, իրա համար. իրա բանը զոռով է անում… Խնդրում եմ. խալփա. թող կվերջացնեմ՝ ձեզ կհասնեմ…

— Քեզ ասի որ` զիքոյե,— վեր կացավ տանուտերը, չերքեզի չուխայի փեշերն ու գոտիկն ուղղելով։— Ես բանտ նստելու իշտահ չունեմ համենայն դեպս…

Դավիթը գույնը գցեց, փորին բռնած գլխարկը դողդողաց նրա ձեռին.

— Ուրեմն, վախենո՞ւմ ես՝ փախչեմ,— խոսեց նա փոխված ձայնով։

— Ես ինչ գիտեմ, փախար-փախա՜ր,— ասաց տանուտերն ու արագ-արագ դուրս եկավ։

Մի երկու րոպե Դավիթը մնաց մտածմունքների մեջ կանգնած, նայեց գրագրի՝ Արշակ աղի ճաղատ գլխին, որ փայլում էր լամպի լույսի տակ, նրա ճկույթին, որ դողդողում էր մյուս մատներից բաժանված և, «լա՛վ» ասաց ամբողջ կրծքով ու դուրս եկավ տանուտերի ետևից։

Հետևյալ օրը, վաղ առավոտյան, գյուղացիների մի մեծ խումբ Կաղնուտից ճամփա ընկավ դեպի կայարան։ Մարդ, կին, ջահել ու ծեր իրար խառնված գնում էին դաշտի ճանապարհով, որ ոլոր-մոլոր ձգվում էր արտերի միջով և այսպես գնում դեպի կայարան… Պարզ օր էր. արտույտները երգում էին օդում. քամին, մի բարակ, զով քամի անցնում էր ցորենների վրայով և արտերը վետ-վետ ու ալիքավոր հորձանքով գնում էին դեպի բլուրները… Արտերին նայելով, գյուղացիները գնում էին մի հսկայական թափոր կազմած։ Ամենից առաջ, իր ճերմակ ձիու վրա գնում էր տանուտեր Արսենը՝ չերքեզի չուխեն հագին, տանուտերական նշանը դեղին շղթայով վիզը գցած, ինչպես անում էր առհասարակ պաշտոնական գործերով տեղ գնալու ժամանակ (մի ուրիշ նշան էլ փոքրիկ օղով կարած էր կրծքին)։ Տանուտերի երկու կողմից, մի քանի քայլ հարգալից հեռավորության վրա, գնում էին երկու գզիրն իրենց նիհար, ոստոստուն ձիերով։ Իսկ դրանց ետևից տղերք, կանայք, երեխաներ։ Դրանք Կաղնուտի և մյուս երկու գյուղի զապասներն էին (պահեստի զինվորները), որ գնում էին կայարան։ Իսկ նրանց հետ ազգական ու բարեկամ— մայր, եղբայր, հայր, կին կամ քույր- մի-մի կապոց ձեռներին՝ ուղեկցում էին տղերանց։

Խմբի մեջ էր Մաճկալանց Դավիթը։ Հաղթ կուրծքը դուրս գցած, գլուխը բաց, հին շինելն ուսին, գնում էր նա և փնթփնթում տանուտեր Արսենի վրա։ Նրա հետ գնում էին պառավ մայրը՝ Մարան նանը մի քանի ձու և երկու խաշած հավ կռնատակին, և կինը՝ Վարդիշաղը նույնպես մի փոքրիկ կապոց ձեռքին։ (Հայրը՝ ծեր Ոսկանը մնացել էր տնպահ)։ Վարդիշաղը, որպես նորահարս, գնում էր աչքերը գետնին գցած։ Պսակից հետո առաջին անգամն էր մարդու հետ դուրս գալիս հասարակության մեջ… այն էլ այդքան բազմության մեջ։ Բոլորը նայում էին նրան, նրա շալ շորերին, նրա կլապիտոնե դեղին գոտուն, շրջազգեստի փոթփոթ ծայրերին, և նա, անթիվ այդ նայվածքներից ամաչելով, աշխատում էր մարդու հետ չքայլել, այլ շարունակ սկեսրոջ կողքից։ Վարդիշաղն ամաչում էր, բայց նրան մխիթարում էր այն հանգամանքը, որ ուրիշ ջահել հարսներ էլ կային իրենց հետ, թեև իր պես երեք ամսվա պսակված չէին, բայց էլի ջահել էին։ Մեկը, օրինակ Ծիրանանց Արշոյի քույրը, որ եկել էր մարդուն ու եղբորը ճամփու դնելու, մյուսը՝ Իրիցանց հարսը` ամուսնուն և տեգորը։

Արտերին նայելով` տղերքը շարունակ խոսում էին, կատակում։

— Եթե ավինդն ըսենց գնա, ցորեններր մի շաբաթից կհասնեն,— ասում էր ժամհարի տղա Զաքարն իր մանր ու խոր աչքերն արտերից չհեռացնելով։

— Ո՜նց չէ, դո՛ւ էլ կուտես, —ծիծաղեց Անդարդ Մեթոն, որ խմբից խումբ անցնելով, կատակներ էր անում տղերանց, կանանց հետ։— Տենանք դու կուտես, թե ուրիշները քո հոգու համար։

— Դե բերանդ խերով բաց արա՛,— կշտամբեց նրան Մարան նանը՝ Դավթի մայրը։— Շաշանալ մի՛, հարսանիք չես գնում։

— Հարսանիք,— ծիծաղեց նորից Սեթոն.— ի՛նչ պակաս է։ Մի քանի ամիս կմնամ, մեկ էլ տեսար՝ տիր-նա-նի-նա՜, տիր-նա-նի-նա՜…— նվագեց Սեթոն բերանով և մատները շարժեց բերնի առաջ,— ի՞նչ է. Սեթոն Ռուսաստանից բերում է մի մաթուշկա… մազերը շեկ, աչքերը չալ…

— Ձենդ կտրի,— սաստեց նրան նանը։— Քու մերը մաթուշկա պահող չի։

— Է՜, Մարան նանի,— ձեռները շարժեց Սեթոն իբրև թե պառավի միամտությունը ցույց տալով։— Մեկի աեղ երկո՛ւսը պիտի բերեմ. երկո՜ւսը, երկո՜ւսը,— խաղացրեց նա ձեռները գլխի վերև և սկսեց պարել։— Երկուսը, երկո՜ւսը…

— Ջվալիդ բերանը փակի, մասխարա՛,— վրդովվեց նանը.- մեր հայ հավատին էդ էր պակաս։ Մաթուշկա— է՛ն էլ երկուսը…

Ու, երեսը շրջելով, քայլերն արագացրեց։

Ճաշի մոտ հասան կայարան։ Մինչև գնացքի գալը նստեցին ստվեր տեղերում` պատերի տակ, ակացիների և բարդիների շվաքում թե՛ հանգստանալու և թե՛ «՛մի քիչ նհար» անելու։ Սակայն չանցավ մի քանի րոպե, զանգը տվին. գնացքը դուրս եկած՝ գալիս էր։ Բոլորն իրարով անցան, կապոցները վերցրին ու խմբվեցին պլատֆորմի վրա։ Պառավ Մարանը մի կողմից հարսին հսկելով, որ «գյադա-գյուդեք» չդիպչեն նրան, մյուս կողմից որդու փեշը բռնած՝ ասում էր. «Դավո ջան, նամակդ անպակաս կանես, ջահել հարս է, սիրտը կոտրի ոչ»… Իսկ Դավիթը շարունակ ժպտում էր. «Հա՛, նանի, հա՛. դու զիլ կաց», ասում էր նա մորը, և, կնոջը ցույց տալով, ավելացնում. «Էս շաշին լավ կըպահես…»։

— Քեզ համար ի՞նչ բերեմ, աղչի,— դարձավ նա կնոջը ցած ձայնով։— Ի՞նչ կուզես, հը՞…

Վարդիշաղը, ձեռները կրծքին, գլուխը թեթև շարժեց, և գլխի այդ շարժումով կարծես հասկացնել էր ուզում, թե դու ողջ վերադարձիր, ինձ ոչինչ էլ հարկավոր չի։

Գնացքը սուլեց հանկարծ, հևալով եկավ և շրխկոցով կանգ առավ։ Վագոններից դուրս թափվեցին «վեր գեղերից» եկող զապասները, վազեցին ջրի տակառի մոտ և, իրար հրելով, իրար վրա ջուր ցանելով, սկսեցին ջուր խմել։ Իսկ վագոնների լուսամուտներից գլուխները դուրս հանած՝ դրանց, կայարանին և բոլորին նայում էին դեղին կոճակներով, ակնոցով և կրախմալով մարդիկ։

— Դե, տղերք, տեղավորվեցեք,— լսվեց տանուտեր Արսենի ձայնը, որ մինչ գնացքի գալը զալումը նստած՝ պապիրոս էր քաշում։— Դե՛, դե՛…— Ու, աչքը վագոնների մեծավոր մարդկանց, վզի շղթան ու կրծքի վազմաներն ուղղելով անցնում էր նա տղերանց առաջից և կարգադրություններ անում։

Դավիթը, նրան նայելով, սկսեց նորից փնթփնթալ։

— Ձեռ քաշի, Դավիթ ջան, բան չունե՜ս,— հանգստացնում էր նանը նրան։— Ջե՛ռ քաշի…

Տղաները կամաց-կամաց տեղավորվեցին։ Դավիթը նույնպես մտավ վագոն։ Նանն ուղեկցեց նրան մինչև վագոնի շեմքը (նրանք գնում էին ապրանքատար վագոնով)։

— Ձվերը կոտրես ոչ, Դավո ջան. աղն աղլուխի տտումը կապած ա,— խորհուրդներ, ցուցումներ էր տալիս նա իրար ետևից և ձեռը ծոցը դրած նայում, թե հարմա՞ր տեղ է նստելու արդյոք Դավիթը և կապոցը չի՞ գցի արդյոք այնպիսի տեղ, որ ձվերը կոտրվեն։ Եվ նա վագոնից հեռացավ այն ժամանակ միայն, երբ գնացքը սուլեց։ Նա վախով ետ կանգնեց և շարժվող գնացքի ետևից ձեռները բարձրացրեց վեր, դեպի երկինք.

— Դո՛ւ հարեհաս ըլես, ո՛վ զորավոր սուրբ Սարգիս…

II

Տղաների գնալուց հետո Կաղնուտն իրեն զգում էր հանկարծ թալանված։ Շատ քիչ տուն կար, որ կռիվ գնացած զինվոր չունենար կամ ազգական ու բարեկամ չլիներ գնացածին։ Իսկ Կաղնուտում գրեթե բոլորն ազգական ու բարեկամ էին իրար և այդ պատճառով, տղերանց գնալուց հետո, բոլորը գրեթե սպասում էին լուր, նամակ։ Ով որտե՞ղ գնաց, ո՞ւր մնաց, ի՞նչ եղավ… Սպասում էին անհամբեր, ջղագրգիռ ու տագնապով։ Այդ տագնապն ավելանում էր մանավանդ այն ժամանակ, երբ մութն ընկնում էր կամ երբ երկինքը ծածկվում էր ամպերով, երբ անձրև էր գալիս։ Բոլորի մեջ, սակայն, և ամենից ավելի անհանգիստ էր Մարան նանը։ Աշխատանքի միջոցին, թե պարապ ժամանակ նա Դավիթին չէր մոռանում. թե դաշտում, երբ հասած արտերում զրնգում էր գերանդին, թե այն ժամանակ, երբ կովերը բառաչելով գալիս էին հանդից, թե տանը, երբ հարսը ման էր գալիս առաջին, նա, որդուն մտաբերելով, շարունակ քրթմնջում էր ինչ-որ։ Իսկ երբ եկեղեցու զանգերը կանչում էին «ծլիի՜նգ-ծլին, ծլի՜նգ-ծլին»— նա խաչակնքում էր երեսը և աղոթքի կանգնում։— «Տեր, դու օգնե՜ս»… Իսկ ծեր Ոսկանը, Դավթի գնալուց հետո, հարևան Պետրոսի օգնությամբ, մի կերպ բերեց սարի խոտը և դիզեց, հետո, երբ արտերի հունձն սկսվեց, նա, իր հին գերանդին ու սրոցը վերցրած, գնաց արտերը հնձելու։ Մարան նանը, երբեմն և Վարդիշաղը գնում էին նրան օգնելու։ Թեև պառավը չէր ուզում, որ հարսը այդ տեսակ աշխատանք անի, բայց որովհետև նա մենակ պիտի ձանձրանար տանը կամ լաց լիներ— նանը նրան տանում էր իր հետ։ Որքան էլ չէր թողնում բանելու, բայց Վարդիշաղը, սովոր լինելով դաշտային աշխատանքի և պարապ նստելու ամոթից, օգնում էր ծերերին։ Փոցխում էր, միջակներում մնացած հասկերն էր պոկում կամ եղանը ձեռքին բլուրներ էր շինում, և միշտ գլխաշորը ճակատին քաշած, որ արևը դեմքը չվառի։ Այնուհետև կալին՝ բոլորն աշխատում էին միասին։ Եվ բոլոր այդ աշխատանքի մեջ անհամբեր սպասում էին էլի նամակի։

Վերջապես այդ նամակը եկավ։ Գյուղի մարդիկ դեպքերը, մեծ թե փոքր, լավ են հիշում, իսկ թիվ և ամիս` ամենևին. «Էս բանը պատահեց էն տարին, երբ մաշինի ճամփեն եկավ» ասում են, կամ՝ «էն տարին, երբ տերտերակինը մեռավ»։ Այդպես էլ՝ Դավթի առաջին նամակն իր գնալուց որքա՛ն ժամանակ հետո եկավ, դժվար է ասել, բայց նա եկավ Աստվածածնա տոնին։ Դավիթը գրում էր, որ ինքը լավ է և «կուզի որ դուք էլ լավ լինեք և գործով աջողակ»։ Շատ բարով էր անում նանին, ամուն՝ հորը և կնոջը՝ Վարդիշաղին։ Է՛լ — դո՛ւք ողջ լինեք։ Կռվի մասին ոչինչ չէր գրում։ Վերջում ասում էր միայն, որ գնում են «Գերմանի կողմը»։ Դե, այդքան էլ որ գրել է, հերիք է, ինքը ողջ լինի. միայն թե նամակն անպակաս անի… Բայց երկրորդ նամակն ստացվեց շատ ուշ։— Անցավ նոր տարին, անցավ Բարիկենդանը, անցավ մեծ պասը— նոր Զատկին միայն մի բաց նամակ եկավ` երեսին մի ծեր մարդու պատկեր։ Դարձյալ շատ բարով էր անում բոլորին և գրում էր, որ իրենց «պոլկը Կարպատումն է»։ Տնեցիներն, իհարկե, շատ ուրախացան, ոո վերջապես, նամակ եկավ, և այդ նամակը մի քանի անգամ կարդալ տվին սրան-նրան։ Բոլորը լավ էր, հասկանում էին, բայց թե ի՞նչ բան էր այդ «Կարպատը»— ոչինչ չհասկացան։ Մինչև անգամ տերտերն էլ բան չհասկացավ։ Ակնոցի թելերն ականջների ետևը կապած՝ նա նայեց նամակին, նայեց և գլուխը շարժեց. «Օրհնվածը հնենց չի գրում, որ մի բան հասկանաս… Կարպե՞տ թե՞ Կարապետ, քաղա՞ք է, գյո՞ւղ— ի՛նչ իմանաս…»։

— Բա է՛ս պատկերն ի՞նչ է, տերտեր ջան,— ցույց տվեց նանը բացիկի երեսի ծերունու նկարը։

— Դե դա էլ իրենց քարոզիչը կլինի, ո՞վ է իմանում…

Այդ օրվանից հետո էլ նամակ չեկավ։ Նանը որդու նամակները պահում էր ծոցում, և եթե մեկը հարց էր տալիս Դավթի մասին՝ հանում էր դրանք և ցույց տալիս։ «Էս երկու նամակն է ղու արել…»։ Ու նամակները ծոցին ամեն կիրակնամուտ գնում էր եկեղեցի, չեչից շինած կարմիր մոմեր էր վառում և աղոթում Դավթի համար— «Տեր, դու խնայես ամեն ղարիբի ու ամեն կորածի»… Հետո, եկեղեցուց դարձին, մտնում էր Ծիրանանց տուն, ժամհարի տուն և առհասարակ այն բոլոր տները— ո՛ւմ տղեն զինվոր էր։— Ո՛վ է իմանում, գուցե, մի բան էլ Դավթի մասին գրած լինեն… Բայդ ոչինչ չէր լինում։ Ժամհարի տղա Զաքարը, ասում էին Վարշավ է, Իրիցանց Սեթոն՝ Վան թե Էրզրում, Ծիրանանց Արշոն առաջ Գերման էր (անունն էլ դժվար է ասվում, ով գիտի ինչ կորած մոլորած տեղ է). հիմի էլ տարել են, ասում է Տրապիզոն… ո՜ւո՜ւ— Տրապիզոն… Դո՛ւ խնայես, ով ձիավոր սուրբ Գևորգ… Մեկ-մեկ էլ պառավ նանն այնպիսի երազներ էր տեսնում… այդ ժամանակ, խունկ ու մոմ վերցրած, գնում էր գրբացի մոտ. և գարի գցողն ամեն անգամ ասում էր միևնույնը. «Տեղը դժվար է, բայց ճամփա է ընկնում»… Մինչ նանն այսպես դես ու դեն էր ընկնում Դավթից մի լուր ստանալու հույսով, հայրը՝ ծեր Ոսկանը, բանի վրա թե տանը նստած, երբեմն, մեկ էլ տեսար խոսեց ինքն իրեն. «Էն տղիցը նամակ չէկավ էլի՜»… Նրան պատասխանում էր հարսը կամ կինը, եթե լսում էին, իսկ եթե պատասխան չէր ստանում, նույնը կրկնում էր մի քանի անգամ, «Էն տղիցը նամակ չէկավ էլի՜»… և ապա կամաց, շատ կամաց ավելացնում էր. «Ով գիտի ի՜նչ պատահեց»… Ու այսպես անցնում էին օրեր, շաբաթներ ու ամիսներ։ Անցավ տարի, տարի ու կես— նամակ չկար ու չկար։ Վսւրդիշաղը դեռ ջահել հարս` տխրում, լաց էր լինում թաքուն տեղեր, մանավանդ տխրում ու լաց էր լինում, երբ քաղաքից եկողները պատմում էին կռվի մասին։ Պատմում էին հազար ու մի բաներ. պատմում էին, թե թուրքը «ժաժ է եկել» և թե ինգլիզը գնում է թուրքի վրա— նավով, զորքով. պատմում էին, թե ֆրանկները մի այնպիսի թոփ են հնարել, որ տասը լուծ գոմեշ չի քաշի, որը երբ գցում են— միանգամից մի քաղաք է սրբում, հողն ու փոշին ամպի նման չոքում է մի քանի օր, իսկ ձայնից հեռվում խլանում են զինվոր ու զորք… Ազատե՜ս, տեր. ինչեր չէին պատմում… Կռիվը մեծ է, ասում էին, կռիվը երկա՜ր. ամեն ազգ ու ցեղ վեր են կացել իրար վրա… Չէ՛, շուտ չի վերջանա… Պառավ նանն էլ տեսնում էր, որ կռիվը մեծ է, շա՛տ մեծ… Ամնն օր, ամեն օր, աստծու օր ու գիշեր պոեզը չէր կտրվում պոեզի ետևից, և ամեն օր վագոնները տանում էին զինվոր, զինվոր— հրացանով, անհրացան… Տանում էին բաց վագոններով, փակ վագոններով և մի տեսակ խաչ նկարած վագոններով… Սրանք էլ, ասում էին, վիրավորներ են… «Կուրանա՜ ձեր մերը»… Գնում, գալիս էին պոեզները, շվացնում գյուղի մոտ, գռգռալով անցնում կամուրջը և գնում, իրար ետևից։ Տանում էին էլի զինվոր, ձի, թոփ-֊թնդանոթ, ու էլ ի՜նչ ասես։ Տանում էին, գնում ու ճչում՝ «Ու ո՜ւո՜ւ»…

— Ասսու կրա՛կ, ասսու կրա՛կ,— ասում էր նանն ամեն անգամ գնացքի ձայնը լսելիս և երբեմն չանչում նրա ետևից։ — Տարար րեխիս չոլերը գցեցիր, ե՞րբ պըտի, ա՛յ անտեր, մի խաբար բերես…

Շաբաթը մի անգամ, երկու անգամ Կաղնուտի գզիրներր գնում էին կայարան թերթեր, նամակներ բերում, և շաբաթը մի անգամ Մարան նանը գնում էր կանցիլար գրագրի՝ Արշակ աղի մոտ։ Դավթից ոչինչ չէր լինում։

— Մի էն տակի թղթերը տես,— ասում էր նանը գրագրին ամեն անգամ, երբ նա բացասական պատասխան էր տալիս:— Կարելի է լավ չես տեսել…

— Կա ո՛չ, ա՜յ պառավ, կա ո՛չ, որ ըլի հո գլխիս չեմ տալու։

— Բա էս ո՞նց պըտի ըլի, Արշակ աղա. ինչի՞ նամակ չի ղու անում։

Գրագիրը շարունակ գրում էր և, առանց գլուխը բարձրացնելու, պատասխանում անտարբեր.

— Ո՜վ է իմանում. կարելի է փող չունի…

— Փո՜ղ, քոռանամ ես,— մատը ցամաք շրթունքին էր դնում նանը։— Թող գրի թե՝ փող չունեմ… Հավ, ձու կտա֊նեմ ստանցին՝ կծախեմ, փող կղրկեմ, միայն թե գրի– տեղն իմանամ՝ որտեղ է… Թե արևդ ապրի, Արշակ աղա, կարալ չե՛ս մի տեղն իմանաս,— շարունակում է նանը ձեռքը ծոցը տանելով։— Է՛ս հրես իրա նամակները, ադրեսն էլ միջին ա… Ու նանը նամակները դնում է գրագրի սեղանին։ — Հը՞, Արշակ աղա, չի ըլի մի նամակ գրես իրա մեծավորների վրա։ Գրես թե՝ էա Դավիթ Մաճկալովը որտե՞ղ ա, կարելի է մի խաւբար անեն…

— Է՛հ, դժվար է, պառավ, դժվար, –ասում էր գրագիրն ու շարունակում իր գրությունը։

Դժվա՜ր… Նանը չէր հասկանում ի՞նչն է դժվար.— մեծավորներին գրե՞լը, թե՞ նրանցից պատասխան ստանալը։

Մի օր էլ, երբ նանն այսպես խոսում էր գրագրի հետ, ներս մտավ տանուտեր Արսենն իր արծաթե վազմաներով չերքեզի չուխեն հագին։

— Էլի՜… Դե, ա՛յ պառավ,— ասաց,— որ սաղ ըլի` ղու կանի էլի։

Սա՜ղ… Ուրեմն կարող է պատահել Դավիթը մեռած լինի՞, սպանվա՞՜ծ… Նանի լեզուն չի զորանում, լեզուդ չորանա, տանուտեր Արսեն… Թեև չէր հավատում պառավը, բայց նրա սիրտը մի մութ կասկած ընկավ. ի՞նչ կանի, եթե Դավիթը մեռած լինի իսկապես… Կարո՞ղ է պատահել, որ այդպես բան լինի… Է՜, չէ մի— ինչեր է մտածում։ Խոսք էր էլի, Արսենի բերանն եկավ՝ ասա՚վ։— «Աստված որ ագռավի ձենը լսի՝ Վարթիվորին ձին կգա… Թող ասի, հողեմ գլուխը…»։

Տխուր վերադարձավ պառավը տուն և նստեց շեմքին։

Աշուն էր, քամի, տան առաջի բարդիները խշշում էին ու տերևաթափ լինում։ Նրանց հետ խշշում էին և բոլոր բարդիները, խշշում էին միատեսակ խուլ, համատարած խշշոցով, և ընդհանուր այդ խշշոցի ժխորից բացի գյուղում ուրիշ ձայն չէր լսվում։ Խշշում, խշշում էին բարդիները և նրանց դեղնած տերևները խմբով թռչում էին քամու հետ կամ օդապտույտ տատանումներով թափվում գետին։ Եվ գետին ընկնելով, ահից հալածված ասես, խմբվում էին իրար մոտ, հավաքվում անկյուններում, թաքնվում խոռոչների մեջ կամ մտնում ծածկույթների տակ…

Մարան նանը շեմքում նստած դնդնում էր ու հետն էլ մտածում, թե չլինի իսկապես մի բան է պատահել Դավթին. ինչո՞ւ հապա նամակ չի գրում… Եթե մի բան պատահած լինի և հարսի ծնողներն իմանան– ի՞նչ կանեն։ Վարդիշաղին կտանեն երևի… Նանը լսել էր, որ նրանք այդպիսի մտադրություն ունեն։ Այստեղ-այնտեղ խոսում էին այդ մասին և այդ խոսքերը նանի ականջն էին հասնում։ Թեև հարսի հերանք հեռու էին, Կաղնուտից երկու գեղ այն կողմ, բայց նրանց մտադրության մասին նանը լսել էր։ Ուզում էին Վարդիշաղին տանել… Էհ, երկու տարուց ավելի է, քիչ ժամանակ չի, մարդը չկա,— մտածում էր նանը հարսի մասին։ Իսկ շունը նրա ոտների մոտ պառկած հանդարտ մռռում էր։ Դա գայլանման, մազերը սևին տվող, ականջների ծայրերը կտրած, պոչատ շուն էր։ Երբ պառավը դնդնում էր լսելի ձայնով, նա կտրած պոչն ու ականջները շարժում էր և նայվածքը հառում պառավի դեմքին։

— Երանի քեզ, այ Չամբար,– խոսեց նանը հանկարծ շանը դիմելով։— Յարաբ քո միտն էլ գալիս է Դավիթը, այ Չամբար։

Շունը, կտրած պոչն ու ականջներն ավելի շարժելով, տխուր նայեց տիրուհուն.

— Նա քեզ շատ էր սիրում, այ Չամբար։ Իհարկե, ո՛նց կմոռանաս…

Շունը հանկարծ մռռաց բարձր, և աչքերը բակի դռանը, կանգնեց առաջին ոտների վրա. հսկող հայացքով նայեց և, տեսնելով եկողը ծանոթ է, նորից նստեց։ Մանր քայլերով, ձեռնափայտը, ավելի շուտ մի ճիպոտ կռնատակին, գալիս էր մի շեկ, փոքրիկ, տարիքոտ մարդ։ Նանն իսկույն ճանաչեց. Վարդիշաղի հայրն էր՝ Դեղին Ծիտը, ինչպես անվանում էին նրան իրենց գյուղացիները նրա դեղին մազերի և բարակ ձայնի պատճառով։

— Բարի օր քեզ, խնամի Մարան, —ասաց նա դեռ հեռվից մի այնպիսի բարակ ձայնով, որ կարծես դուրս էր գալիս մի նեղ, ասեղի ծակի չափ նեղ, կոկորդից։

— Բարին արևիդ, խնամի Խունկի,— պատասխանեց պառավը, տեղից ելնելով։

Բարևելով նրանք նստեցին իրար կողքի, հենց շեմքի մոտ ընկած գերանին։

— Է՛հ, ո՞նց եք, խնամի Մարան։

— Փա՛ռք իրան, խնամի Խունկի, ապրում ենք էլի։

Խնամի Խունկին չիբուխը հանեց գոտկից և, միջի մոխիրը թափ տալու համար, մի երկու անգամ խփեց գերանին, ապա սկսեց հանդարտ լցնել թութունով։

— Էհ, խնամի Մարան, ապրել էլ կա, ապրել էլ,— շարունակեց նա իր ճռվողուն ձայնով և միաժամանակ չիբուխը լցնելով։— Ապրել կա խոսքով, ապրել կա ոսկով… Նա նորից լռեց, չիբուխի ետևից ընկած, և երբ պատրաստեց այն, նախքան բերանը կոխելը, ձեռքն զգուշությամբ դիպցրեց պառավի թևին։— Բա էս ո՞նց պըտի ըլի, խնամի Մարան,– ասաց նա հանդարտ հոգոցով, ու, խոսքը չավարտած, չիբուխը վառեց։

— Ի՞նչը, խնամի Խունկի։

— Էս մեր Դավիթի բանը, խնամի Մարան։

Պառավի ձեռներն ու ծնկները դողացին նստած տեղը։ Նա ցամաք շարթերր սեղմեց և երկչոտ նայվածք նետեց խնամու աչքերին, նրա դեղին հոնքերի տակ, դեղին արտևանունքների մեջ հանգիստ նստած աչքերին։

— Բան գիտե՞ս, խնամի։

Խնամի Խունկին հանդարտ չիբուխը հանեց ատամների արանքից։

— Չէ՜, խնամի Մարան։ Ասում եմ մի խաբար չեկա՞վ էլի։

— Ո՞ւր է թե։ Որտեղի՞ց,— հառաչեց պառավը։

— Հըը՜մ,— մզզաց խորհրդավոր ու երկար խնամի Խունկին և, առժամ լռելուց հետո, հարցրեց.— Էս քա՞նի տարի էլավ…

Նանը նորից հառաչեց.

— Երկու տարուց ավելի է, խնամի Խունկի. Վարթիվորին իրեքը կթամամի։

Խնամի Խունկին նորից մզզաց.

— Հըը՜մ… Երկու տարի՜,— խոսեց նա բերանի անկյունով, չիբուխն առանց հանելու, և, քիչ հետո, չիբուխը ձեռն առնելով, գլուխն իջեցրեց ու աչքերը հառեց գետնին։— Բա էս ո՞նց պըտի ըլի,— շարունակեց նա դարձյալ աչքերը գետնին,— էդ աղջկա, Վարդիշաղի բանը…

Նանը հասկացավ Դեղին Ծտի միտքը: Նա լսել էր, որ Վարդիշաղին ուզում են տանել, լսել էր և այն, որ մի ինչ-որ ունևոր լորուտեցի առաջարկ էր արել՝ Վարդիշաղին առնելու։

— Ինչի՞ համար ես հարցնում որ, խնամի,— խոսեց նանը, շուրթերը սեղմելով, ինչ ցույց էր տալիս, թե արդեն գլխի է ընկել բանն ինչումն է և պատրաստվում է հարկավոր պատասխանը տալու։

— Ինչի՞ համար… Դե, դու էլ կնիկարմատ ես, խնամի Մարան, կհասկանաս Էլի… Ջահել աղջիկ է, սիրտը կոտրած…

Նանը շուրթերն ավելի սեղմեց և նստած տեղը տրորվեց անխոս։

— Գիտեն մարդիկ, գիտե աստված, խնամի Խունկի,-խոսեց նա հառաչանքով, ծանր և գրեթե հանդիսավոր։— Գիտեն ամենքը, որ աղջկանդ աչքիս լսի պես եմ պահում։ Ասած չեմ մի օր՝ էս ծուխը քեզ, կամ մեկնած ոտդ քեզ քաշի։

— Շնորհակալ եմ, խնամի Մարան, հաստատ մնաս… Բայց ասում եմ, ջահել աղջիկ է էլի՛, ո՛վ է իմանում… Մերն ասում է` թող մի քանի օր էլ գա մեր տուն։ Ասում է՝ րեխանց մեջ սիրտը կբացվի մի քիչ…

Մի քանի անգամ էլ հերանք այդպես ուզել էին հարսին, մի երկու անգամ նանը համաձայնել էր, մի երկու անգամ չէր համաձայնել, պատճառ բերելով իրենց մենակությունը, աշխատանքը. խոստացել էր, որ ինքը կտանի Վարդիշաղին հերանց տուն (և տարել էր ու ինքն էլ մի քանի օրով մնացել)։ Բայց այդ բոլորն արել էր մեծ դժվարությամբ. առանց հարսի դժվար էր, չէր կարողանում ապրել։ Ոչ թե գործի–բանի համար— ո՛չ։ Նանն առաջվա պես սկի չէբ ուզում հարսին բանի դնել։ Բանն այն էր, որ քանի հարսը տանն էր, նրան թվում էր՝ որդին ապահով է, բայց հենց որ նա հեռանում էր աչքից՝ նանը հուսահատվում էր. ամեն բան դատարկ ու անպետք էր թվում, իսկ հարսը «սրտին սին էր տալիս», ինչպես ինքն էր ասում։ Սակայն հոր խնդիրը, այս երրորդ անգամը լինելով, չկարողացավ մերժել։ Չկարողացավ նրա՛ համար, որ աշուն էր, բան ու գործը պատճառ չէր կարող բերել, և նրա՛ համար, որ խնամին չնեղանա իրանից և աղջկանը կռվով, զոռով տանի, ինչպես արել էր մեկը հարևան Խաչի գյուղում։

— Թոզ գա, խնամի ջան,— ասաց,— ես էլ ուզում եմ սիրտը բացվի. ջահել է… Պառավն անկեղծ էր խոսում.— ջահել է, թող գնա մի քիչ ազատ ման գա, իրա պատճառով շարունակ կողքին նստելու չի, գուցե հենց այդպիսի մի ցանկություն էլ ունի Վարդիշաղը, որ մի քանի օրով գնա հերանց տուն.— Թող գա, խնամի Խունկի, բայց շուտ ետ բերես, մենակ կարըմ չեմ. սովորել եմ… Հրես մեր հայն էլ կգա՝ տեսնենք ի՞նչ է ասում։

Պառավը խոսում էր մարդու մասին։

Քիչ հետո ծեր Ոսկանն ու հարսը՝ Վարդիշաղը` եկան բոստանից մի-մի դդում ձեռներին։ Ծերունին արխալուղով էր, Վարդիշաղն ամենօրյա իր կապույտ շորերով, մի սև գոգնոց կապած և ճերմակ գլխաշորով։ Հորը տեսնելով` նա գլխաշորն ուղղեց, ամաչկոտ քայլերով մոտեցավ բարևեց, և մտավ ներս` շորերը կարգի բերելու։ Իսկ ծեր Ոսկանը նստեց գերանին։ Խնամու գալու նպատակն իմանալով` տվեց իր համաձայնությունը։

— Թո՛ղ գա րեխեն, ինչ կա որ, թող գա,— խոսեց նա անատամ բերանը չպպացնելով, այնպես, որ ճերմակած և դեղնած բեղերը քիչ էր մնում բերանը մտնեին։— Թո՛ղ գա…

Երեկոյան դեմ Դեղին Ծիտը, աղջկա առաջն ընկած, տարավ նրան իրենց գյուղը։ Վարդիշաղն իր շորերից մի կապոց արավ, համբուրեց կեսոր, կեսրարի ձեռքը ու գնաց։

Ծերերը ճանապարհ դրին նրան մինչև բակի դուռը։

— Թեզ կգաս հա՜,— պատվիրեց նանը մի քանի անգամ։

Վարդիշաղը գլխով անելով հեռացավ։

Բայց նրա գնալուց հետո տունը նանին թվում էր դատարկ։ Նա հաճախ նստում էր տան շեմքին և օրերը համրում, թե երբ պետք Է Վարդիշաղը գա։ Երբեմն էլ անհանգիստ, տխուր դիմում էր մարդուն։

— Վարդիշաղը եկավ ոչ, ա՛յ մարդ…

Եվ ծեր Ոսկանն ամեն անգամ, բերանը չպպացնելով, պատասխանում էր.

— Կգա էլի. բա հո մնալ չի… Մի օր կգա…

Երկու շաբաթ հետո սակայն լուր եկավ, թե Վարդիշաղն էլ չի գալու, նրան տվել են լորուտեցուն։

Տվել են լորուտեցո՜ւն… Ուրեմն Դավիթը մեռած է, Դավիթը չկա՜… Դրա համար էր ասում տանուտեր Արսենը… — Լեզուդ չորանա՜, տանուտեր Արսեն…

III

Ծեր ամուսինները մնացին մենակ։ Ամրողջ աշուն ու ձմեռ տնից գրեթե դուրս չեկան։ Նանը մինչև անգամ եկեղեցի չէր գնում. «Եթե նրանում մի զորութին կար, ըսենց չէր ըլի», ասում էր հաճախ։ Չէին գնում և մեծ որդու տուն (բաժանքից հետո առհասարակ սառել էին): Նրանց երկար ճանապարհը տնից գոմն էր, գոմից տուն. ամբողջ ժամանակ զբաղվում էին տավարի և հավերի հոգսով։ Երբեմն մինչև ուշ գիշեր ծերունի Ոսկանը ճրագը ձեռին մնում էր գոմում, սպասելով, որ տավարը դարմանն ուտի. ո՛վ է իմանում եզներից մեկը հանկարծ կարող է կապը կտրել և կովին հարու տալ, որ էսօր էգուց կարող է ծնի։ Իսկ նանն այդ ժամանակ մի հին գուլպա ձեռին նստում էր տանը` օջախի մոտ և, ըստ սովորության, դնդնում։ Դուրսը քամին ու բուքը թռչում էին Կաղնուտի գլխով և անվերջ սուլում, շվշվում ու շառաչում բարդիների մեջ. թափում էին ձյունը կտուրներից, ձյունով խփում էին լուսամուտներին և վնգվնգում ծխնելույզներում։ Ու ամբողջ գիշեր այդ ցրտի ու բուքի մեջ գնացքները գնում էին էլի, սուլում, ճչում էին գյուղի մոտ և գրգռալով անցնում կամուրջը։ «Անտեր մնաք, յարաբ էլ ո՞ւմ տունն եք քանդելու», ասում էր նանն ամեն անգամ գնացքի սուլոցը լսելիս։ Ու հիշում էր այն օրը, երբ Դավիթը վագոն նստեց և ասաց. «Մնաս բարով, նանի»… «Մեռնի քու մերը, իմ թառլան բալա, որտե՞ղ մնացիր յարաբ, ո՞ր չոլի մեջ, ո՞ր քարի տակ… գոնե մի կտոր շոր, մի նշան հասներ»… Ու տրորվելով` դնդնում էր նանը, մինչև որ ծեր Ոսկանը գալիս էր գոմից։

Ու այսպես մինչև գարուն։ Իսկ գարնանը, երբ վար ու ցանքն սկսվեց, ծերունին արորը սարքեց և գնաց վար։

Եվ մի քանի օր էր արդեն վար էր անում։

Գարնան արևն անուշ տաքություն Էր փռել Կաղնուտում, տավարը բակերում տաքանում էին, հավերը քրքրում էին անցած տարվա աղբակույտերը։ Ամեն կողմից լսվում էր գառների ձայն, երեխաների աղմուկ. հանդից լսելի էին գութանավորների և մենավոր չթվորների ձայնը, որ խրախուսում էին եզներին։ Օդը լիքն էր ձայների ժխորով։

Ճաշն անց էր։ Պառավ Մարանը շեմքի մոտ ամաններ էր սրբում ավազով։ Հինգ-վեց հավ աքլորի հետ միասին, վիզները երկարած, ոտնե-ոտ մոտենում էին նրան, սպասելով, որ տիրուհին, ինչպես միշտ, ամաններից մի բան կթափի. բայց նանը, անուշադիր հավերի ցանկության, խորասուզված իր գործն էր անում։ Չամբարը, նրա կողքին նստած, գլուխը թաթերին, աչքերը երբեմն-երբեմն բանալով, նայում էր պառավին, նայում էր հավերին ու նորից ննջում` արևի ախորժելի տաքությունը վայելելով։ Մեկ էլ նա մռռաց հանկարծ և մի ակնթարթում ցատկեց տեղից ու հաչելով առաջ վազեց։ Հավերը կչկչացին և, վիզները ձիգ-ձիգ տալով, խմբվեցին աքլորի շուրջը։ Ո՞վ է… Նանը ձեռը դրեց ճակատին և իր քաղված աչքերով նայեց շան ետևից։ Ինչ-որ մեկը գալիս էր դեպի իրեն՝ մի հաստ ձեռնափայտ ձեռին։ Գալիս էր կամաց-կամաց ու ծանր-ծանր շուրջն էր նայում։ Հագին զինվորի շինել ու գլխարկ էր, բայց ինքը զինվորի նման չէր երևում. կաղում էր մի քիչ գլխարկն էլ աչքերին էր քաշել։

«Տենաս ո՞վ է»,— մտածեց նանը ձեռը ճակատին։ «Չլինի Դավոյի մասին մի բան գիտի…»։

Եկողը աչքերը չորս՝ էլի նայում էր ամեն կողմ։ Այս բանը և՛ վախեցրեց, և՛ զարմացրեց պառավին։ Բայց նրան զարմացրեց ավելի այն, որ շունը, երկու բերան հաչելուց հետո, սկսեց հոտոտևլ եկողի փեշերը և փաթաթվեց ոտներին։ Տեր Աստված, ո՞վ պիտի լինի սա… Նանը, առանց տեղից շարժվելու, շարունակում էր նայել զարմացած. հետո ամանները հավաքեց իրար մոտ, որ հավերը չդիպչեն նրանց, ու դարձյալ նայեց։ Եկողը եկավ կաղալով, եկավ ու հանկարծ– «Բարով, նանի՛» ասաց։

Պառավը գրեթե ծուլ եղավ տեղից։

— Ա՜խ, Դավո ջան…

Ու ծեր Չամբարից բացի, ոչ ոք չտեսավ, թե ինչպես մայր ու որդի գրկեցին իրար ու լաց եղան… Պառավը զարմացած էր. առաջին կանգնած էր մի ուրիշ Դավիթ. ձայնը նրանն էր, բայց ինքը սկի նման չէր. աչքերը խոր ընկած, ոսկորները սրված, մի թշի վրա էլ ինչ-որ սպի կար. գնդակի տե՞ղ էր, ի՞նչ էր… Նանն ուզում էր հարցուփորձ անել, բայց չկարողացավ։ Եվ քիչ հետո, երբ մտան ներս, երկու փոքրիկ, քառակուսի լուսամուտներով սենյակը, նա սկսեց խոսել հուզումից անկապ, կցկտուր.

— Ո՛վ զորավոր սուրբ Սարգիս… Ախր երազում տենում էի, Դավո ջան, տենում էի, որ՝ չէ…

Ու խոսում, խոսում էր երկար և կարծես, ուզում էր մի քանի տարվա անցուդարձը պատմել մի քանի րոպեում։

— Գնում էի նամակի, սրան էի հարցնում, նրան էի հարցնում. «կա ոչ որ կա ոչ»… Իսկ գարի գցողն էլ ասում էր՝ նեղ տեղ է։ Հերվա ֆորթն էլ մատաղ էի խոստացել` սատկեց…

Խոսում էր պառավը և տան անկարգ դրած իրերը կարգի բերում, խոսում էր և նայում Դավթին։ Տեսնելով, որ Դավիթը նայում է տան իրերին, ծալքին, խոսքի ընթացքը փոխեց.— Հա, ճոթ ու կտորն էլ էնքան թանկացել է, որ ո՛չ յորղանի երես ենք կարում առնել, ո՛չ դոշակի։ Սաղ ճղվել, իրարից էլել են… Ամեն բան կրակի գին է դառել, այ կրակվեն դրանք… Էլած ձուն նավթի ու սպիչկի չի հերիքում։ էն էլ շատ ժամանակ չի ըլում. ամիսներով անթեղ եմ անում…

Դավիթը, մորը լսելով, նայում էր միաժամանակ կից սենյակի դռան և դեպի բակը։ Երկար լսելուց հետո, վերջապես, ընդհատեց մորը.

— Բա էս մերոնք ո՞ւր են,— հարցրեց հանկարծ։

— Մերո՜նք,— երկարացրեց խոսքը նանը, շուրթերը սեղմելով։— Հերդ, Դավո ջան, գնացել է վար անելու։ Երկու օր է մեր դիմացի արտը վարում է… Հողը ասում է, շա՛տ է պնդացել։ Դե՛, իրա ուժն էլ չկա էն վաղվա… Խեղճ հայը հալից ընկել է։ Դու էլ մի խաբար չես անում… Միշտ ասում է. «Գա՝ երեսիս մի բուռ հող քցի, էլ՝ հեչ…»։ Նա հառաչեց երկար ու շարունակեց.— Ծիրանանց Արշոն, ասում են, իմացե՞լ ես, կուրանա նրա մերը, ընկել է ձիու տակը` սպանվել… Կալավեր է եղել, ի՞նչ է, գիտեմ ոչ… Իսկ Իրիցանց Սեթոյի, էն մեր շաշ, անդարդ Սեթոյի ոտները, ասում է, կտրել են բալնիցումը. իմացե՞լ ես… Հերն ուզում է եզը ծախի, գնա որդուն տես, մեծ տղեն թողում չի։ Հերն ասում է՝ «Բա Սեթոյին մի եզը չի՞ հասնի»… Իսկ մեծ տղեն թե՝ «Ես կը բաժանվեմ, ասում է, եթե էդպես բան անես»… Ու մնացել են էդպես։

Դավիթը լուռ լսում էր մորը և էլի նայում կից սենյակին և բակի դռան։

Երկար լսեց, լսեց և նորից ընդհատեց մորը.

— Բա էն հարսն ո՞ւր է գնացել…

Որդու հարցը շփոթեց պառավին, նա չկարողացավ իսկույն պատասխանել, «Իմացե՞լ է տենաս, թե չէ», մտածեց և, աչքերը գետնին, սկսեց թախտի կարպետի ծալված ծայրերն ուղղել։

— Վարդիշա՜ղը,— խոսեց նա կարպետի հետ խաղալով. — Վարդիշաղը հերանց տուն է գնացել…— Ու, խոսքը չավարտած, հառաչեց։ Պառավի ցամաք շուրթերը դողում էին. չէր իմանում ի՛նչ պատասխանի որդուն, քիչ էր մնում լաց լինի, բայց զսպում էր իրեն, շուրթերը սեղմում էր էլի, և նրա խորշոմած դեմքը դրանից ավելի էր կուչ գալիս։

Դավիթը նկատեց մոր հուզումը և կանաչ կանթով գլխարկը, որ մինչ այդ գլխին էր, վերցրեց և նստեց թախտի ծայրին։

— Ի՞նչ կա, բան է պատահե՞լ…

Նանը լուռ էր։

— Դե ասա, տենանք, ի՞նչ կա,— շարունակեց Դավիթը, մոր լռությունից ինքն էլ անհանգստացած։ Պառավը փղձկաց հանկարծ և սկսեց արտասվել։

Ու պատմեց բոլորը։

— Ա՜խ, ասողի լեզուն չորանա՜, չորանա՜… Մի ժամ, ժամից ավելի, Դավիթը մնաց միևնույն տեղը անխոս նստած. արմունկները ծնկներին, գլուխն ափերի մեջ առած, մտածում էր։ Հետո ելավ տեղից, գլխարկը վերցրեց, փայտը ձեռն առավ ու գնաց դեպի դուռը։

— Ո՞ւր, Դավո ջան,— հարցրեց նանը վախեցած։

Դավիթը, առանց ետ դառնալու, ասաց.

— Գնամ տենամ ի՞նչ է անում ապին…

Ասաց ու առաջ գնաց կաղալով։

Մայրը հուզումի մեջ մոռացել էր որդու կաղալը։

— Բա էդ ոտիդ ի՞նչ է պատահել, այ տղա,— հարցրեց երկյուղով։

— Հե՛չ,— պատասխանեց Դավիթն առանց ետ դառնալու։

Մայրը հասկացավ, որ գնդակի դիպած պիտի լինի, չուզեց հարցուփորձել, տեսնելով, որ Դավիթը տրամադիր չէ խոսելու. հետո մանրամասն կպատմի երևի…

— Կա՛ց, Դավո ջան,— ասաց նանը տեղից ելնելով։ — Բա մի բան չե՞ս ուտում։ Կա՛ց մի թեթև ձվածեղ անեմ։

— Չէ՛, հարկավոր չի,— հրաժարվեց Դավիթը։ Բայց նանը լսել անգամ չուզեց և, «կաց, կաց» ասելով՝ դուրս գնաց։ Եվ Դավիթը սենյակի փոքրիկ քառակուսի լուսամուտից տեսավ, թե ինչպես մայրն արագ-արագ գնաց դեպի գոմը։ «Երևի ձու բերելու»,— մտածեց Դավիթը, և նանը նրա աչքին այնպես փոքրացած ու թեթև երևաց, կարծես պառաված երեխա լիներ, որ քայլում էր շտապելով։ «Ոտներն էլ բոբիկ են», մտածեց Դավիթը և նոր միայն ուշ դարձրեց մոր հագուստին, որ նման էր մուրացկանի շորերի։ «Ոնց որ ուզողի շորեր ըլեն», մտածեց Դավիթը և խնդաց տխուր.– «Իսկ Վարդիշաղը մարդի է գնացել…»:

Վարդիշա՜ղը… Օտարականի պես կանգնել էր Դավիթը սենյակի մեջտեղը և չորս կողմն էր նայում։ Ծալքը նորից նրա աչքովն ընկավ և մոտեցավ ծալքին. տեսնես տարե՞լ է Վարդիշաղն իր անկողինը, բաժինքի շորերը, թե՞ չէ… Դավիթը. հիշում էր կնոջ վերմակն ու դոշակը երեսի կտորից. մեկը զոլ-զոլ էր, մյուսը` վարդագույն նախշերով։ Ոչինչ չկար… Դե, էլ ինչի՞ է նայում. «իհարկե տարած կլինի», մտածեց նա և, մորը չսպասելով, փայտը ձեռին դուրս եկավ բակը։

— Ո՞ւր, Դավո ջան, ո՞ւր ես գնում,— ձայն տվեց նանը գոմի կողմից։ Նա զգուշությամբ ինչ-որ բան էր բերում գոգնոցով։

Դավիթը չպատասխանեց.

— Մի բան ուտեիր, ա՛յ տղա։

Դավիթը ձեռը թափ տվեց։ Հարկավոր չի՛…

Ու գնաց։ Նանը մինչև փողոց աչքով ճամփու դրեց նրան մի թաքուն ահ սրտում. ինչո՞ւ այսպես հանկարծ գնաց Դավոն…

Դավիթը կամացուկ ու դանդաղ դուրս եկավ փողոց և քայլերն ուղղեց դեպի Դիմացի արտը։ Վարի օր էր, փողոցում մարդ սակավ էր պատահում. պատահողներն էլ կանգնում էին և նայում նրան։ Գյուղում զինվոր հազվադեպ էր լինում, այդ պատճառով նայում էին ուշադիր, հետաքրքիր։ Մի կին, որ երկու հորթ իրար կապած, առաջն արած քշում էր— երկար նայեց նրան և դարձավ կողքի կնոջը. «Մաճկալանց Դավիթը չի՞, աղչի. Ոսկանի տղեն»… «Հլե ոնց որ նա ըլի», պատասխանեց մյուսը։ Դավիթը ճանաչեց այդ կանանց. մեկն իրենց հարևան Պետրոսի կինն էր, մյուսը ժամհարի հարսը, բայց չպատասխանեց նրանց տարակուսանքին։ Նա էլ իր հերթին նայում էր գյուղի տներին, որոնք բոլորն էլ կարծես իջել, փոքրացել, խրվել էին գետնի մեջ. էլի Արտեմի խանութն էր մենակ, որ աչքի էր ընկնում ներկած դռներով… Գնում էր նա և նայում տներին. տեղ-տեղ շները հաչում էին նրա վրա, երեխաները կանչում էին «ուռո՜ւս, ուռո՜ւս»… Այս բոլորին նա ոչ մի ուշ չէր դարձնում, թվում էր նրան, թե անցնում է օտար մի գյուղի միջով այնպես, ինչպես անցնում էր Կարպատի, Պոլշի և Ռուսաստանի գյուղերի միջով։ Բայց ոչ մի տեղ— ո՛չ Կարպատում, ո՛չ Պոլշում, ոչ էլ Ռուսաստանում նա իրեն այնպես օտար ու մենակ չէր զգացել, ինչպես այստեղ՝ իր հայրենի գյուղում։ Նրա մտքից չէին հեռանում մոր խոսքերը— «Վարդիշաղը մարդու է գնացել», ու այնքան վատ էր զգում իրեն, որ չէր ուզում մարդ տեսնել, և աշխատում էր շուտով դուրս գալ դաշտ… Աջ ոտի վրա կաղալով, ձեռնափայտը ձեռին, վերջապես, դուրս եկավ գյուղից ու հասավ գետափ։ Դեռ գյուղի միջից, երբ շները չէին հաչում, լսվում էր գետի խշխշոցը։ Ջրի այդ ձայնը ծանոթ էր Դավթին, բայց դա էլ հեռավոր ու օտար էր թվում։ Գետը հոսում էր հորդացած ջրերով. պղտոր ու մթնած ալիքները մրմռում էին և հրհրում միմյանց կավե պատնեշների մեջ ու շարունակ խշշում, թշշում, կարծես բողոքում, տրտնջում ու զայրանում էին ում որ դեմ։

«Վարդիշաղը մարդու է գնացել», կրկնում էր Դավիթը մտքում, գետի ջրերին նայելով, և նրան թվում էր թե ալիքները ճչում են «կինդ չկա, կինդ չկա»… Այո, չկա… Ուրեմն ի՞նչ, ինքն ավելորդ է՞… Չկա՞. լա՛վ. ո՞վ է մեղավոր ուրեմն. ի՞նքը, թե՞ նա… Եթե ժամանակին լար ուղարկեր, Վարդիշաղն, իհարկե, չէր գնա… Ո՞վ ասաց, թե չէր գնա… Հայրը՝ Դեղին Ծիտը, միևնույն է, կտաներ էլի… Բայց ոչ, հազիվ թե… Եթե լուր ուղարկեր՝ հազիվ թե… Իսկ ինչո՞ւ Վարդիշաղն այդպես արավ… Եթե նա սիրում էր՝ պիտի համբերեր… Համբերե՜ր…

Մտածում էր Դավիթն ալիքներին նայելով, և ալիքները, թվում էր՝ կանչում էին էլի. «կինդ չկա, կինդ չկա»… Լա՜վ, ուրեմն ինքն ավելո՞րդ է։ Ավելո՞րդ… Ինչո՞ւ ավելորդ… Կերթա ահա իր ծեր հորն օգնելու, կերթա հիմա կփոխարինի նրան, որ վաղուց ի վեր սպասում է իրեն, հոգնած ու հալից ընկած… Ինչո՞ւ է ավելորդ. կերթա, կզբաղվի նորից հին գործով. արտ կցանի, կալ կկալսի, ինչպես առաջ…

Բայց որքան էլ Դավիթն ուզում էր մոռանա կնոջը՝ չէր լինում. ալիքները, գետափի ուռիները և քիչ վերև երևացող կամուրջը, բոլորը հիշեցնում էին նրան.— այս ջրի միջով էր, որ ձիով գնացին նշան, ուռիներն այսպես նոր էին կանաչել, երբ պսակվեց, և պսակից մի ամիս հեոո այն կամուրջով էր, որ ինքն ու կինը— նորահարս ու նորափեսա միասին— գնացին Վարդիշաղի հերանց տուն, և ջրի էն կողմն էր, որ Վարդիշաղն ասաց. «Ինձ համար կրնկավոր բաշմակ կառնես»։

Երկար պիտի մնար Դավիթը գետափին կանգնած, եթե չսթափեցնեին նրան մի խումբ ոտաբոբիկ երեխաներ, որ հայտնի չէ որտեղից, աղմուկով թափեցին գետափ և սկսեցին կատվի պես մագլցել ուռիները։ «Տենանք ով շուտ, տենանք ով շուտ», կանչում էին նրանք և կտրտում ուռիների նոր բացված դեղնականաչ ճյուղերը։ Նրանց նայեով՝ Դավիթը գլուխը շարժեց, ժպտաց երեխաների ճարպիկության վրա և նորից կաղալով շարունակեց ճանապարհը դեպի Դիմացի արտը։ Երբ կամուրջն անցավ՝ արտը երևաց. կեսից ավելին վարած էր արդեն. երևում էր, որ երկու օրվա վար է. մի մասը շեկին էր տալիս, մյուս մասը սև էր ու թարմ։ Դավիթը կամաց-կամաց մոտեցավ։ Ծեր Ոսկանն, ուրագն արխալուղի գոտին խրած, զառամ ձայնով անընդհատ խրախուսում էր եզներին, «Հա՛, քե մատաղ, հա՛, քաշի, հա»… Եվ եզները, մեջքները լարած, գնում էին համաչափ քայլերով, իսկ նրանց ետև բացվող ակոսից բարձրանում էր թեթև, բարակ ծխի նման թեթև գոլորշի։

— Բարի աջողում, ապի,— ասաց Դավիթը հորը մոտենալով և, քրտնած լինելով, գլխարկը վերցրեց։

Հայրն ավելի ուշ ճանաչեց որդուն, քան մայրը։ Դավիթը՜… Երկար չէր հավատում և նայում էր ձեռն աչքերին հովանի արած։ Երբ, վերջապես, համոզվեց Դավիթն ինքն է, բռնեց որդու գլուխը և համբուրեց նրա քունքի մազերը, ապա սկսեց գանգատվել, թե ինչո՞ւ այսքան ժամանակ նամակ չէր գրում, ու իրենք էլ, ո՛վ է իմանում, ինչե՞ր էին մտածում։

— Խեղճ մերդ ամեն օր լաց էր լինում.– Հայ էս ո՛նց էլավ, էս ի՛նչ էլավ,— խոսում էր ծերունի Ոականը դանդաղ, զառամ ձայնով. նրա անատամ բերանը չպպում էր և բեղերի մազերը, քիչ էր մնում, բերանը մտնեին։ Մոր պես հայրն էլ փոքրացած ու թեթևացած էր թվում Դավթին. ավելի նիհարել էր ու ծերացել. հոնքերը բոլորովին ճերմակել էին և կախ ընկել աչքերի վրա, մինչև անգամ ականջներն էլ սպիտակել էին։— Դե, լավ արիր, որ եկար, որդի. լա՜վ արիր,— ասում էր նա շուտ-շուտ։

Եվ երբ բավական խոսել էր, մի ձեռով մեջքը բռնած, մյուսով գետնին դիմհար տալով, ելավ վարը շարունակելու: Բայց Դավիթը չթողեց:

— Թող, ապի,— ասաց,— ես կվարեմ…

Եվ, ձեռնափայտն ու շինելը թողնելով հոր մոտ մաճը ձեռն առավ։ Եզներն առանց ճիպոտի շարժվեցին: Դրանք հին եզներն էին, որ այժմ բավական պառավել էին, բայց և ավելի փորձառու դարձել։ «Էհ, գնացել է, գնացել», մսածում էր Դավիթը կնոջ մասին. «Թո՛ղ գնա… էլ կնիկ չի ճարվի աշխարհում», ավելացնում էր դաոնացած, վրեժխնդիր և մաճն ամուր սեղմում ձեռքում։ Վարժ եզները գնում էին համաչափ քայլերով, և ակոսները կանոնավոր շարում էին իրար կողքի։ Գոհ էր Դավիթը, եզների հմտությունը զարմացնում էր նրան, այնպես կարգով էին քայլում։ Չորրորդ թե հինգերորդ ակոսի վերջում, սակայն, արորը հանկարծ դուրս պրծավ ա՚կոսից և վարածն ընկավ։ Դավիթը ոտը դեմ տվեց՝ արորն իր տեղը գցելու և, հանկարծ… ծունկը բռնեց ու չոքեց։ Ի՞նչ պատահեց։ Նա սաստիկ ցավ զգաց. ծնկին դիպած հին գնդակի տեղն այնպես ծակեց, կարծես մեկը շամփրեց նրան, ոտից մինչև գլուխ վազեց մի տաք հոսանք և քրտինքը միանգամից ծածկեց նրա ճակատը։ Նա ծունկը բռնեց և կամաց շփեց։ «Ոչի՛նչ, բա՛ն չկա, վատ տեղ դիպավ»— մտածեց նա և շարունակեց վարը։

Հետևյալ ակոսում կրկնվեց նույնը։

Այս անգամ ծերունի Ոսկանը նկատեց և մոտեցավ որդուն։

— Ինչ պատահեց, Դավո ջան…

— Հեչ, ծունկս չթին դիպավ,— պատասխանեց Դավիթը՝ ծունկը բռնած։

Հայրը ձեռը մեկնեց, որ ինքը վարի, բայց Դավիթը դարձյալ չթողեց և, ծունկը ցավելով, վարը շարունակեց։ Հայրը նստած նայում էր նրան և հոգով խնդում ուրախությունից, որ մենակ չմնաց, որ կորած Դավիթը եկավ նորից… Մտմտում էր ծեր Ոսկանը և խանդաղատանքով նայում որդու ետևից։ Մեկ էլ տեսավ՝ Դավիթը չոքեց նորից։ Ի՞նչ պատահեց էլի։ Նա կրկին մոտեցավ որդուն։ Դավթի դեմքն՝ այս անգամ ծամածռվել էր ցավից և գույնը թռել… Ծնկից դարձյալ մի տաք հոսանք էր վազում դեպի գլուխը, և ծունկը կարծես շամփրում էին կրկին։

— Խամությունից կըլի, խամությունից,— ասաց հայրը։ — Դու նստի, նստի, ես կվարեմ…

Դավիթը ծունկը բռնած գնաց դեպի շինելը։ Նա զարմացած էր. ինչո՞ւ հանկարծ ծունկը ցավ տվեց այդպես։ Ճիշտ է, գնդակը դիպել էր ծնկին, հանել էին, և դրանից էր, որ թեթև կաղում էր, բայց նրան թվում էր միշտ, որ այնուամենայնիվ իրենց գործը կանի։ Նա թե՛ ձեռքից և թե՛ ոտքից վիրավորվել էր Կարպատներում կամ, ինչպես ինքն էր ամսում, Կարպատում. պառկել էր հիվանդանոցում, և ամբողջ հիվանդանոցի հետ գերի էր ընկել, նորից հիվանդանոցի հետ ազատվել էր գերությունից, և միշտ էլ նրան թվացել էր, որ լա՛վ է` վիրավորվել է, այդպիսով կազատվի ծառայությունից, և որքան էլ ձեռքն ու ոտքը վնասված լինեն, այնուամենայնիվ իրենց գեղական գործը կարող է անել։ Բայց ահա— էլ ինչի՞ է պետք… Հայրը՝ ծեր մարդ, նա պիտի աշխատի՝ ինքը նայի՞… Մտածում էր Դավիթը դառնացած և նայում հորը, որ մեջքը կքած, հազիվ կարողանում էր քարշ գալ արորի հետ։ Նայում էր հորը, նայում էր գյուղին և մտածում։ Ալիքավոր օդը վետվետում էր նրա առաջ, ագռավները հանդարտ, անվախ իջնում էին հոր ցանքսի վրա և ցորենի հատիկները վեր քաղում։ Հեռվից, մոտիկից, գյուղի այն կողմի արտերից, բլուրների լանջերից լսվում էին գութանավորների և չթվորների ձայներ. գյուղում բառաչում էր մի ըստ երևույթին, նորածին կով՝ երկարաշունչ ու սրտախոր մի բառաչով, որը տարածվելով գյուղի վրա` դողդողում էր ջինջ օդի մեջ և արձագանքներով գնում դեպի դաշտերը։ Երբեմն լսվում էր նաև շների հաչոց, երեխաների աղմուկ… Ու այդ բոլորը՝ թե՛ գութանավորների ուրախ հորովելը, թե՛ կովի կարոտակեզ բառաչը, թե՛ շների հաչոցը և թե երեխաների աղմուկը—բոլորը, բոլորը թվում էր Դավթին, որ միևնույն բանն են կրկնում, որ ինքը ավելորդ է, անպետք… Բոլորը— մեծ, փոքր, մարդ թե անասուն — պետք են մի բանի, իսկ ինքը ինչի՞ է պետք իր ոտքով… Եվ նա, ցավող ծունկը բռնած, տխուր նայում էր բարդիների մեջ կորած Կաղնուտին, լսում էր հստակ օդում տարածվող ձայները, հիշում էր կնոջը և կրկնում միևնույնը, որ ինքն այլևս ավելորդ է ու անպետք։— «Էլ ինչի՞ եմ պետք»… Ու իր հարցին պատասխան չէր գտնում։

IV

Օրը կամաց-կամաց երեկոյանում էր, բայց Դավիթը տեղից չէր ելնում. ծունկը դեռ մռմռում էր։ Հայրը մի քանի անգամ խորհուրդ տվեց գնալ տուն։ Չուզեց։ Ո՞ւր գնա, ի՞նչ պիտի անի տանը… Ծեր մարդն աշխատի այստեղ, ինքը գնա՞ տուն։ Ի՞նչ կա տանը… Եվ նա նույն տեղը նստած մնաց այնքան ժամանակ, մինչև որ հայրը եզներն արձակեց և սայլը լծեց։ Նա օգտեց հորը եզները սայլին լծելու, ապա շինելը հագավ և, կաղալով, առաջվանից մի քիչ ավելի կաղալով, գնաց դեպի գյուղ։ Ո՞ւր է գնում, ի՞նչ պիտի անի տանը, ի՞նչ կա տանը, մտածում էր նա և զայրույթով ցավող ոտքն ավելի ամուր խփում գետին…

Այն ժամանակ,երբ նա թեքվում էր դեպի գետը, նկատեց, որ իր ետևից, նույնպես դեպի գյուղն էին գալիս երեք ձիավոր։ Ուշ չդարձնելով եկողներին՝ նա շարունակեց ճանապարհը։ Ձիավորները մոտենում էին հետզհետե։ Դրանցից մեկը տանուտեր Արսենն էր, մյուս երկուսը՝ նրա գզիրները, հրացանները թիկունքով գցած։ Տանուտեր Արսենը, ինչպես միշտ, չերքեզի չուխան հագին, գդակը թեք, բեղերը երկար ու սուր, որ հիշեցնում էր Նասըր-Էդդին շահին, ուղիղ՝ շիփ շիտակ նստել էր ձիուն, և ձին նրա տակ գնում էր «ջրի պես», բաշը քամուն տված: Իսկ գզիրների ձիերը հետևում էին նրան սայլում լծվող հոգնած յաբուների պես ցինգիր-ցինգիր անելով։ Տանուտեր Արսենը գալիս էր իր տանուտերությանը ենթակա Խաչի գեղից, ուր գնացել էր դասալիք զինվորներ բռնելու։ Երկու օր առաջ նա «սռոչնի» թուղթ էր ստացել, որ խաչիգեղցի երկու զինվոր փախել են— դրանց անունը գրած էր թղթում— պետք է բռնել և ուղարկել։ Հրամանը պրիստավից էր և շատ խիստ։ Բացի դրանից, թղթում գրած էր, որ ընդհանրապես հետևել պիտի, որ փախած զինվորները չթաքնվեն գյուղերում։ Եվ ահա տանուտեր Արսենը գնացել էր այդ հրամանը կատարելու։ Խուզարկել էր փախած զինվորների տները, մարագը, գոմը, նայել էր ամեն տեղ, մինչև անգամ նրանց ազգականների տները. հարցուփորձել, սպառնացել էր նրանց ծնողներին, հարազատներին և… ոչինչ։ Փախածները չէին գտնվել։ Քանի անգամ բռնել էր այդպիսի «լրբերի»՝ թքել, մրել, ուղարկել և էլի— հե՞չ– գալիս են… հենց այդ խաչիգեղցի մեկը փախել էր երեք անգամ Էրզրումից։ Բայց թե որտե՞ղ պիտի թաքնված լինեին այժմ խաչիգեղցի այդ տղերքը՝ նա հասկանալ չէր կարողանում։ Այսպիսի անաջողություն չէր ունեցած երբեք. ի՞նչ պատասխան պիտի տար պրիստավին… Մտածում էր տանուտեր Արսենը և ոտքերով շտապեցնում ձիուն, ու ձին նորից գնում էր «ջրի պես»՝ բաշը քամուն տված…

Գետափին հասավ Դավթին։ Մոտենալով՝ ձին կանգնեցրեց և նայեց նրան։ Դավիթն իսկույն ճանաչեց տանուտեր Արսենին. նա բոլորովին չէր փոխվել, փոխվել էր միայն հին չերքեզի չուխան. այսինքն առաջվա սևագույնի փոխարեն, այժմ հագել էր դարչնագույն. վազմաները նույնն էին… նույնն էր գդակը… էլի նույն 45—50 տարեկան մարդն էր մնացել։ Դավիթն ամեն բան լավ էր հիշում։ Բայց տանուտերը չճանաչեց Դավթին. և ինչպե՜ս ճանաչեր– Դավթի նման այնքա՜ն մարդ կար միատեսակ շորերով. բայց հուցեև չուզեց ճանաչել. դժվար է ասել. այնուամենայնիվ, ձին կանգնեցնելով, հարցրեց արագ, թե ո՞վ է և որտեղի՞ց է գալիս։

Դավիթը չպատասխանեց։

— Քեզ եմ հարցնում է՜. զինվո՞ր ես։

Դավիթը դարձյալ չպատասխանեց. նա շարունակում էր քայլել դեպի կամարջը։

— Լսի՛ր, քեռուս տղա,— շարունակեց տանուտերը հեգնանքով, ցուցամատը դեպի իրեն շարժելով, ինչպես անում են մանուկներին կանչելիս։— Դոկումենտ, բան ունե՞ս, թե՝ զիքոյե:

Դավիթը շինելը թևից ուսը գցեց և, լեզուն չպպացնելով, գլուխը շարժեց.— Ծըը՜… Նրա այդ անտարբերությունը, գլխի շարժումը և լեզվի «չպպոցը» վրդովեց տանուտերին (ո՞վ է սա, որ իրեն մարդատեղ չի դնում, իր հարցերին չի պատասխանում) և նա ձին քշեց դեպի Դավիթը, կամենալով իջնել ձիուց, բայց մինչ այդ ետ ընկած գզիրները մոտեցան և, Դավթին ճանաչելով, երկուսը միասին բացականչեցին.

— Սա հո մեր Դավիթն է, խալփա…

Տանուտերը տնքաց. գլուխը թափահարեց, անհայտ է վիրավորանքից թե թյուրիմացությունից, և ձիու սանձը բաց թողեց նորից:

Գզիրներն ուզում էին զրույց բացել Դավթի հետ, իմանալ ե՞րբ է եկել, որտեղի՞ց, բայց Դավիթը անուշադիր նրանց ցանկության, ատամները սղմած, գլուխը շարժեց տատանուտերի ետևից, ինչ-որ փնթփնթաց ինքն իրեն և շարունակեց ճանապարհը կամուրջով։

Կես ժամից հետո նա տանն էր արդեն։ Հազիվ մտել էր ներս՝ գզիրներից մեկն եկավ և կանչեց նրան կանցիլար:

— Ի՞նչ կա, ո՞վ է կանչում:

— Տանուտերը…

— Տանուտե՜րը… Գլուխը քարով է տվել տանռւտերը… Գնա ասա՝ գալիս չե՛մ,— պատասխանեց Դավիթը վրդով:

Եվ չգնաց։

Բայց քիչ հետո նույն գզիրը նորից եկավ։

— Խալփեն վռազ կանչում է կանցիլարումը…

Դավիթը դարձյալ չգնաց. ի՞նչ գործ ունի նա տանուտերի մոտ։

Սակայն մի քանի րոպեից երկու գզիր միասին եկան և տարան նրան։

Դավիթը ձեռնափայտը վերցրեց ու առաջ ընկավ։

«Մի տեսնենք էդ մարդն ի՞նչ է ուզում ինձանից», մտածում էր ճանապարհին։

Տանուտերը, ձեռքերը ետևը դարսած, անցուդարձ էր անում կանցիլարի բակում և շրթունքները կրծում։ Մի քանի գյուղացի և մի կին նրա մոտ կանգնած ինչ-որ բան էին խնդրում, բայց տանուտերը, աչքը ճամփին, գրեթե չէր լսում նրանց։ Երբ Դավիթը գզիրների հետ միասին ներս մտավ բակը՝ նա ձեռքերը կանթեց մեջքին, կանգնեց և ուղիղ նրան նայեց։

— Հը՜, վերջապե՜ս,— խոսեց նա։— Մեր տղա, դու խանի խոռն ես, նամեսնիկի թոռն ես, որ լայաղ չես անում գալ…

Դավիթը մի ձեռը նույնպես կանթեց մեջքին և ոտից գլուխ նայեց տանուտերին՝ մի հոգնած ու դառնությամբ լի հայացքով։

— Է, ի՞նչ կա որ, ինչի՞ գամ,— խոսեց նա ակամա՝ արհամարհանքով, յուրաքանչյուր բառն առանձին շեշտելով։

— Էդ արդեն քո բանը չի՝ ինչի՞ համար,— շարունակեց տանուտերը։— Քեզ որ կանչում են՝ պըտի գաս։ Հասկանո՞ւմ ես… Էստեղ վլաստն է կանչում, հասկանո՞ւմ ես,— բարկացավ տանուտերը և ավելի մոտեցավ նրան։– Դու ինձ էն ասա` դոկումենտ ունե՞ս, թե չէ… Էլ լի՛րբ-լիրբ մի խոսի…

— Դե, լավ, հերի՛ք,— թափ տվեց ձեռը Դավիթը և ձեռնափայտը բարձրացրեց։

Թե՛ գզրրները և թե՛ բակում եղած գյուղացիները լավ չնկատեցին, թե ինչ պատահեց, որ տանուտեր Արսենը հանկարծ փռվեց գետին։

Գզիրներր վրա վազեցին նրան բարձրացնելու։

Բայց նա չէր շարժվում։

Դավթի հարվածը դիպել էր նրա քունքին. ճակատից արյուն էր գնում։

Դավթին անմիջապես ձերբակալեցին և տարան ներս։ Երբ նրա մոտ եղած թղթերը վերցրին, գրագիրը դրանց մեջ գտավ մեկը, զինվորական վարչությունից տրված մի թուղթ, որի մեջ գրված էր «Դավիթ Մաճկալով, 28 տարեկան, ազատվում է զինվորական ծառայությունից անպետքության պատճառով…»։

Գրագիր Արշակ աղեն մի քանի անգամ կարդաց այդ թուղթը, կարդաց և չհասկացավ, թե ինչու Դավիթը, մի այսպիսի վկայագիր ունենալով, ցույց չի տվել տանուտերին։

– Ինչի՞ց է վախեցել արդյոք, որ ցույց չի տվել,– զարմանում էր նա,— և ի՞նչ է մտածել, որ սպանել է տանուտերին…

Մտածում էր Արշակ աղան, մտածում և բան չէր հասկանում…

1920